Savamala: Zdanja Luke Ćelovića Trebinjca

Nekada je Savamala bila određena Karađorđevom ulicom, potom Bosanskom koja danas nosi ime po Gavrilu Principu, Kraljice Natalije, Sarajevskom, pa Savskom, a dosezala je do Miloševe.  Danas njen sjeverni dio pripada opštini Stari Grad dok centralni i južni dio pripadaju opštini Savski Venac.

Danas je Savamala sinonim za nezakonito rušenje pod okriljem noći i kao dio projekta “Beograd na vodi”. A nije uvijek bilo tako. Iako u samom centru Beograda, Savamala kao da je njegova periferija. Stare, oronule i pomalo zapuštene fasade podsjećaju na vrijeme kada su bogati trgovci i ministri Karađorđevu ulicu birali kao najpoželjniju lokaciju za gradnju svojih kuća. Nijemi svjedoci vremena podsjećaju da su se, nekada, bogati i uspješni ljudi vodili mišlju: Ako je Gospod pogledao na mene i omogućio mi da u blagostanju provedem život, onda je moj zadatak da dio te blagodeti podijelim s onima koji su rođeni bez takve milosti.

Poseban pečat Savamali podario je Luka Ćelović Trebinjac. On je u Beograd došao 1872, kao osamnaestogodišnjak, a šest godina kasnije započinje samostalno da se bavi trgovinom. U prvim poduhvatima nesebično mu pomoć pružaju zemljaci, čuveni beogradski trgovci Paranos i Krsmanović. Trguje žitom, šljivama i svom vrstom hrane.Bez iskustva i bez najosnovnijeg obrazovanja, svojom prirodnom bistrinom i upornošću postiže vrlo brzo prve uspjehe. Uskoro napušta svoju prvu magazu na Savi i bavi se liferacijom ovsa za vojsku i hljeba za opštinske stražare.

Njegova je nesumnjiva zasluga što je dio nekadašnje Savamale od Javorske ulice do Željezničke stanice uređena po uzoru na velike evropske gradove. U Savamali Luka Ćelović podiže prvo svoju porodičnu kuću u Ul. Kraljevića Marka br. 1. Ta kuća je sazidana 1903. godine a gradio je inž. Miloš Savčić u saradnji sa nepoznatim arhitektom koji je bio zaposlen u Savčićevoj inženjersko-tehničkoj kancelariji. Kao ugledan trgovac učestvuje u osnivanju Beogradske zadruge i velelepnog zdanja „Bristola“.

Beogradska zadruga je prva dioničarska banka malih i srednjih trgovaca, zanatlija i činovnika. Strogi Ćelovićev kodeks koji su morali da poštuju dioničari od zadruge stvara moćnu instituciju koja je iznjedrila generaciju najvećih privrednika Srbije. Ćelović živi skromno i usamljenički, a novac tajno ulaže u oslobađanje srpskih krajeva.

U ono vrijeme su dobrostojeći ljudi smatrali osnivanje zadužbina jednom vrstom duhovne i materijalne obaveze. Trebinjac je bio među najvećima od njih, pa je Beogradskom univerzitetu ostavio najznačajniji dio svoje imovine. Osnovao je „Zadužbinu Luke Ćelovića – Trebinjca, beogradskog trgovca“ 1926. u sklopu proslave dana Svetog Save na Beogradskom univerzitetu. Njegovo pismo pročitao je tadašnji rektor Pavle Popović. Osim dvospratne kuće u kojoj je umro, u njen sastav ulazile su i kuća i plac u Javorskoj ulici 7 i 9, palata na uglu Karađorđeve 65 i Zagrebačke 1, u kojoj su 24 stana i šest dućana. Zahvaljujući „Bogu i prijateljima koji su mu pomogli da stekne svoje imanje u Srbiji koja ga je primila kao najrođenijeg“, rođeni Trebinjac u pismu-oporuci ostavio je i palatu duž cijele Zagrebačke ulice, brojevi 3, 5, 7 i 9, i Bosanske 16 (danas Gavrila Principa) sa 31 stanom i sedam radnji.

Uz veliki lični trud dobio je od Beogradske opštine dozvolu da na svom imanju podigne veliki, lijep, pravi evropski park. Taj park je podignut u Karađorđevoj ulici prema Željezničkoj stanici. Još uvijek u Beogradu živi sjećanje njegovih stanovnika, koji su rođeni u Savamali između 1910. i 1920. godine, na usamljenog starog gospodina koji svakog jutra obilazi park nadgledajući svog baštovana kako njeguje i kreše ukrasno rastinje i prelijepe ruže donijete iz ko zna koje zemlje, a koje su se tim dječacima činile visoke kao drveće. Očevi su tim dječacima govorili da je to Luka Ćelović, da ga pozdrave i priđu mu ruci, što je usamljenog starca uvijek radovalo.

Sve svoje imanje testamentom ostavio je Beogradskom univerzitetu što je ukupno iznosilo više od 50 miliona tadašnjih dinara. Istorijski zapisi kažu da je, nakon njegove smrti, fond Luke Ćelovića preko rentiranja stambenog prostora mjesečno donosio 260.000 dinara, što je u ono vrijeme moglo da pokrije više od 50 profesorskih plata. Tim novcem su finansirani brojni naučni radovi. Uslov ostavioca bio je da samo čist prihod Zadužbine može da se troši za naučne potrebe Univerziteta, a osnovni kapital ni u kom slučaju ne smije da se umanji. O radu ove ogromne zadužbine podnošen je jednom godišnje izvještaj i, tako, sve do 1969. godine. Naime, te godine počeli su pregovori sa preduzećem „Metalservis“ o prodaji zgrade u Zagrebačkoj u kojoj je bio studentski dom. I pored protivljenja javnosti, Beogradski univerzitet je zamijenio ove nepokretnosti za nekoliko stanova ne hajući za Trebinjčevu volju kao ni za pomoć koju su od njega dobijale nauka i kultura.

Nјegov portret u prirodnoj veličini, djelo Bate Vukanovića kojem je izgublјen trag 1943. godine, otkuplјen je 2016. godine i nalazi se u rektoratu Univerziteta u Beogradu. Jedini trag u Beogradu koji upućuje na Luku Ćelovića je ime parka koji se nalazi ispred zgrade Ekonomskog fakulteta u Beogradu.

 

Izvor: MedijaSfera / Fotografije: Aleksandar Jočić