Carica bez krune ostavila pečat i na istoriju Srba

Tri su vijeka od rođenja Marije Terezije, velikog državnika i reformatora habzburške imperije. Današnju Vojvodinu „pripitomila“ kopanjem kanala, praveći od močvare žitnicu. Ušorila sela

Dalekovida vladarka, jedina žena na vladarskom prijestolu u istoriji Habzburške monarhije, carica bez krune, posvećena majka trinaestoro djece… U takvom istorijskom ramu Mariju Tereziju (1717-1780) pamti veći dio Evrope.

Mada je znatno uticala i na istoriju dijela Srba, na našem jeziku, iz pera srpskih istoričara, ne postoji nijedna biografija koja bi se u stručnom pogledu mogla nazvati prihvatljivom.

Istina, na srpski jezik prevedene su dva romansirana životopisa o Mariji Tereziji autora Gertrude Fuseneger i En Ticija Lejtiha. U tim knjigama može se pročitati ponešto o političkom značaju carice, a ni riječi o Srbima – kaže dr Branko Bešlin, profesor na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, potpredsjednik Matice srpske i autor, među ostalima, i knjige „Evgenije Savojski i njegovo doba“.

Marija Terezija bila je legendarna ličnost ne samo Habzburške monarhije, nego i evropskih razmjera. Evropa, uključujući i Srbe, pamti uglavnom dva habzburška vladara – Mariju Tereziju i njenog potomka Franja Josifa, koji su već samom dužinom vladavine obilježili epohu. Ona je na prijestolu provela 40, a Franjo Josif 68 godina.

Po mnogo čemu Marija Terezija bila je netipičan izdanak svoje loze. Za razliku od prethodnih generacija Habzburgovaca koji su se kroz niz generacija međusobno ženili i udavali već u drugom koljenu, Marijini roditelji nisu bili srodnici. Otac joj je bio katolik, a majka protestantkinja sa sjevera Njemačke u suzama je prešla u katoličanstvo. Mariju su vaspitavali jezuiti, voljela je muziku i pozorište, ali nije imala široko obrazovanje.

Govorila je nepravilnim njemačkim jezikom sa jakim bečkim akcentom, začinjenim mnoštvom stranih riječi, o čemu svjedoči i njena sačuvana prepiska. Sa nepunih 19 godina udala se za Franca Štefana, lorenskog vojvodu. Mada na njega nije mogla da se osloni ni kao na državnika, ni kao na vojnika, prema njemu je osjećala veliku ljubav, tolerisala mu bračna nevjerstva, pisala mu nježna pisma i bila vrlo posvećena supruga i majka. Od svoje 20. do 39. godine rodila mu je 16 djece, među kojima su čuvena francuska kraljica Marija Antoaneta i dvojica sinova koji su postali carevi.

Uobičajeno je da Mariju Tereziju nazivaju caricom, mada ona nikada nije bila krunisana. Habzburška princeza bila je vladarka, nadvojvotkinja Austrije i, između ostalog, kraljica Mađarske i Češke. Imala je samo 23 godine 1740. kada je stupila na austrijski prijesto. Tada je već bila majka troje djece.

Zvanični vladar bio je njen suprug Franc Štefan, ali on se nikada nije ozbiljno posvećivao svojim zaduženjima, pa je sama upravljala monarhijom. Pet godina po njenom dolasku na prijesto, kada je njen suprug postao car Svetog rimskog carstva, Marija Terezija, kao i svaka supruga cara, dobija titulu carice i tako postaje jedina žena vladarka u monarhiji.

Konačno Habzburzi imaju jedno pravo muško, i taj je žena! – uzviknuo je tada Fridrih Drugi Pruski (1712-1786), koji je bio na glasu kao najveći caričin protivnik.

Poput svojih predaka, Marija Terezija vladala je brojnim zemljama i narodima koje nisu spajali ni zajednički jezik, ni kultura, ni državna uprava, valuta i privreda, nego samo ličnost vladara.

Carica je imala težak zadatak da zemlje na potezu današnje Austrije, Slovenije, Češke, Moravske, Belgije, Sjeverne Italije i Banata drži na okupu. Srbima je vladala u svojstvu mađarsko-hrvatske kraljice – objašnjava profesor Bešlin.

Od kada su Srbi stupili na istorijsku pozornicu pa do Velike seobe 1690. sav njihov kulturni i politički život odvijao se u okviru vizantijske civilizacijske sfere, a potom je uslijedilo prilagođavanje potpuno novom kulturno-političkom obrascu u Podunavlju, koje su neki naši istoričari nazvali „barokizacijom srpske kulture“.

To je bilo jako izraženo u vrijeme vladavine Marije Terezije, koje Austrijanci, ponosni na tu epohu, zovu „herojskim dobom“ zbog ratnih podviga i znatnog proširenja monarhije i potpunog preobražaja jugoistoka Evrope.

Nadimak „reformatorka“ Marija Terezija zaslužila je time što je uspjela da iskorijeni hajdučiju i razbojništvo, koji su uzeli maha poslije dugotrajnih ratova. Takođe, prirodno okruženje na području današnje Vojvodine pripitomila je skraćivanjem tokova rijeka i prekopavanjem kanala, što je bio preduslov da panonska močvara postane današnja žitnica. I naselja su dobijala savremeniji oblik, pojavila su se ušorena sela i gradovi, podsticana je privreda.

U cijeloj monarhiji ukinula je procese protiv vještica i zabranila nošenje preminulih žitelja u otvorenim kovčezima, kako bi se spriječilo širenje zaraznih bolesti. Godine 1774. naredila je redukovanje crkvenih praznika kojih je u to vrijeme bilo čak oko 200 godišnje.

Jedan od razloga zbog kojih Srbi nisu bili zadovoljni vladavinom Marije Terezije leži u činjenici da je Mađare, koji su se u ratu za austrijsko naslijeđe iznenada pokazali lojalnima, nagradila ukidanjem Pomoriške i Potiske vojne krajine. Srbi, koji su u tim borbama podnijeli velike žrtve, smatrali su se iznevjerima.

Za njih je to ujedno značilo i gubitak povlašćenog statusa graničara i vojnika i srozavanje na status kmetova. Srbi su se žestoko suprotstavljali prevođenju u „paoriju“ što je u to vrijeme bio vrlo uvriedljiv naziv. Sve to rezultiralo je nemirima, pobunama i iseljenjem dijela Srba u nove krajine prema Banatu i u Šajkašku. Oko 5.000 naših razočaranih predaka tada se iselilo u Rusiju.

Jedan od načina da se popuni monarhijski budžet bio je otkup statusa Slobodnog kraljevskog grada. Taj status je nosio i privilegije u obliku samostalne vlasti, prava za naplatu carina i „pravo mača“, odnosno sopstvenog sudstva. U Ugarskoj je krajem 17. vijeka bilo 32, a 1828. godine čak 52 naselja sa statusom Slobodnog kraljevskog grada. Na području današnje Vojvodine tu privilegiju uživali su Petrovaradinski šanac – Novi Sad (1748), Sombor (1749), Subotica (1779) i Vršac (1817).

Privilegovane statuse Srba doveo je u pitanje nasljednik Marije Terezije, Josif Drugi. Pred njima je bila borba duža od vijeka za prisajedinjenje matici Srbiji.

POHOD NA BEOGRAD

Prošle godine u Austriji su obilježena dva jubileja vezana za epohu Marije Terezije. Ona je rođena 13. maja 1717, a to je bilo dva dana prije nego što je princ Eugen Savojski krenuo na pohod na Beograd, jednu od njegovih najznačajnijih bitaka i njegovu posljednju pobjedu, poslije koje je Austrija vladala Srbijom do 1739. godine. Ta vladavina se okončala ubrzo pošto je Marija Terezija došla na presto.

MIT O SRBIMA LJUBAVNICIMA

DR Bešlin ne vjeruje u mit da su srpski ratnici bili omiljeni caričini ljubavnici. Slične mitove, tvrdeći da su bili caričini ljubavnici, odnJegovali su i Mađari i Česi.

Ona je bila vrlo pobožna žena, posvećena državi i porodici. Bila je i vrlo sistematična, postoje spiskovi planova koje je pravila za svako dIJete šta će jesti, obući… Svojim već udatim kćerkama u pismima je neumorno dijelila savjete – navodi Bešlin.